Ερευνητική εργασία: Μνήμη και Χώρος εντός και εκτός ορίων. Μια ανάγνωση των τόπων ετερότητας στην Ελλάδα του
20ού αιώνα.
Επιμέλεια: Ρουσάκη Νάσια,
Χουλιαρά Αναστασία
Επιβλέπων καθηγητής: Αλέξιος Τζομπανάκης
Χρονολογία: Μάρτιος 2020
Επιβλέπων καθηγητής: Αλέξιος Τζομπανάκης
Χρονολογία: Μάρτιος 2020
Περίληψη
Η παρούσα ερευνητική εργασία καταπιάνεται με έννοιες όπως η μνήμη, ατομική και συλλογική, και η λήθη, οι οποίες «εγγράφονται» στο χώρο μέσω της δραστηριότητας των υποκειμένων. Μέσα από τις προσεγγίσεις θεωρητικών που έχουν ασχοληθεί με τις παραπάνω έννοιες, αναλύεται το αποτύπωμα των εννοιών αυτών υπό το πρίσμα χωρικών διατάξεων, οι οποίες μένουν σταθερές στη πάροδο του χρόνου. Παράλληλα, μελετούνται η ετερότητα και η εξαίρεση ως στοιχεία κοινωνικής διάκρισης, οι οποίες εντοπίζονται χωρικά και αναλύονται περεταίρω στην έννοια των ετεροτοπιών.
Στο δεύτερο κομμάτι της εργασίας, ανιχνεύονται τέτοιοι τόποι συσσώρευσης μνήμης και ομάδων ετερότητας, στους τόπους εξορίας του 20ου αιώνα. Χαρακτηριστικό των τόπων αυτών αποτελεί ο εγκλεισμός, η απομόνωση, η αναμόρφωση, η πρόνοια, καθώς και ο εκτοπισμός. Είναι σαφές λοιπόν, ότι για την επίτευξη όλων των παραπάνω, στους τόπους αυτούς τα όρια που διαχωρίζουν το «διαφορετικό» από το «όλο», οφείλουν να είναι έντονα.
Ύστερα από την ανάγνωση των περισσότερων τόπων εξορίας της Ελλάδας, επιλέγεται η ανάλυση τριών παραδειγμάτων. Τα παραδείγματα αυτά είναι το νησί της Μακρονήσου, της Σπιναλόγκα και της Λέρου, που εκτός απ’ την διαφορετική ταυτότητα των εγκλείστων που συγκεντρώνουν (πολιτικοί κρατούμενοι, λεπροί, ψυχασθενείς), διαφοροποιούνται ιστορικά, χωρικά, και αρχιτεκτονικά μεταξύ τους.
Στόχος της εργασίας μας είναι να αναδείξουμε ότι ο χώρος, μη αποκομμένος από τα γεγονότα και τις μαρτυρίες όσων τον έζησαν, μπορεί να συμβάλει στην αφήγηση της ιστορίας και στη διαμόρφωση συλλογικής μνήμης. Επίσης, μέσω της ανάλυσης των «υλικών» ορίων που εντοπίζουμε σε κάθε παράδειγμα, εστιάζουμε σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του τοπίου και του αρχιτεκτονικού χώρου, που επιτυγχάνουν τον αυστηρά οριοθετημένο και ελεγχόμενο τρόπο ζωής που επιβάλει η εξορία. Τέλος, με την ανάλυση των «άυλων» ορίων, προσεγγίζονται μέσω των αυτοβιογραφικών μαρτυριών των ατόμων, που έζησαν στους τόπους αυτούς, τα χαρακτηριστικά που συντάσσουν τη συλλογική μνήμη της ομάδας και χαρακτηρίζουν τη βιωματική κατοίκηση του χώρου.
Η παρούσα ερευνητική εργασία καταπιάνεται με έννοιες όπως η μνήμη, ατομική και συλλογική, και η λήθη, οι οποίες «εγγράφονται» στο χώρο μέσω της δραστηριότητας των υποκειμένων. Μέσα από τις προσεγγίσεις θεωρητικών που έχουν ασχοληθεί με τις παραπάνω έννοιες, αναλύεται το αποτύπωμα των εννοιών αυτών υπό το πρίσμα χωρικών διατάξεων, οι οποίες μένουν σταθερές στη πάροδο του χρόνου. Παράλληλα, μελετούνται η ετερότητα και η εξαίρεση ως στοιχεία κοινωνικής διάκρισης, οι οποίες εντοπίζονται χωρικά και αναλύονται περεταίρω στην έννοια των ετεροτοπιών.
Στο δεύτερο κομμάτι της εργασίας, ανιχνεύονται τέτοιοι τόποι συσσώρευσης μνήμης και ομάδων ετερότητας, στους τόπους εξορίας του 20ου αιώνα. Χαρακτηριστικό των τόπων αυτών αποτελεί ο εγκλεισμός, η απομόνωση, η αναμόρφωση, η πρόνοια, καθώς και ο εκτοπισμός. Είναι σαφές λοιπόν, ότι για την επίτευξη όλων των παραπάνω, στους τόπους αυτούς τα όρια που διαχωρίζουν το «διαφορετικό» από το «όλο», οφείλουν να είναι έντονα.
Ύστερα από την ανάγνωση των περισσότερων τόπων εξορίας της Ελλάδας, επιλέγεται η ανάλυση τριών παραδειγμάτων. Τα παραδείγματα αυτά είναι το νησί της Μακρονήσου, της Σπιναλόγκα και της Λέρου, που εκτός απ’ την διαφορετική ταυτότητα των εγκλείστων που συγκεντρώνουν (πολιτικοί κρατούμενοι, λεπροί, ψυχασθενείς), διαφοροποιούνται ιστορικά, χωρικά, και αρχιτεκτονικά μεταξύ τους.
Στόχος της εργασίας μας είναι να αναδείξουμε ότι ο χώρος, μη αποκομμένος από τα γεγονότα και τις μαρτυρίες όσων τον έζησαν, μπορεί να συμβάλει στην αφήγηση της ιστορίας και στη διαμόρφωση συλλογικής μνήμης. Επίσης, μέσω της ανάλυσης των «υλικών» ορίων που εντοπίζουμε σε κάθε παράδειγμα, εστιάζουμε σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του τοπίου και του αρχιτεκτονικού χώρου, που επιτυγχάνουν τον αυστηρά οριοθετημένο και ελεγχόμενο τρόπο ζωής που επιβάλει η εξορία. Τέλος, με την ανάλυση των «άυλων» ορίων, προσεγγίζονται μέσω των αυτοβιογραφικών μαρτυριών των ατόμων, που έζησαν στους τόπους αυτούς, τα χαρακτηριστικά που συντάσσουν τη συλλογική μνήμη της ομάδας και χαρακτηρίζουν τη βιωματική κατοίκηση του χώρου.
